Модерните компании како Apple, Amazon или Google често се споменуваат како симболи на модерниот капитализам, но ниту една од нив не може да се измери со овој поранешен гигант.
Модерните компании како Apple, Amazon или Google често се споменуваат како симболи на модерниот капитализам. Сепак, ниту една од овие компании, без оглед на нивната економска сила, не може да се совпадне со влијанието и опсегот на моќ што ги имаше (East India Company).
Целосното име „The Honorable East India Company“, оваа корпорација, основана пред повеќе од четири века, беше многу повеќе од само трговска компанија – таа беше сила што ја обликуваше светската политика, економии и општества на начин каков што не беше виден досега, пренесува B92.
Воспоставување и амбиции
Британската источноиндиска компанија е основана на 31 декември 1600 година, кога кралицата Елизабета I на група трговци им додели кралска повелба која им дава ексклузивни права за трговија со Индија и Далечниот Исток. Неговата првобитна намена била едноставна – да оствари профит преку трговија со зачини, свила, памук, индиски текстил и чај, кои беа многу барани на европските пазари.
Сепак, компанијата многу брзо ги прошири своите амбиции. Во раните години, таа се соочи со силна конкуренција од другите европски сили, како што се Холандија и Португалија, кои исто така се обидуваа да доминираат во трговијата во Азија. Преку дипломатија, воени сојузи и понекогаш отворен конфликт, Источноиндиската компанија се етаблира како клучен играч во регионот.
Иако компанијата започна како трговска организација, веќе во првата половина на 18 век таа стана невидена политичка и воена сила. Нејзината пресвртница беше победата во битката кај Пласеј во 1757 година, кога нејзиниот воен командант Роберт Клајв го победи бенгалецот Наваб Сираџ-уд-Даула. Оваа победа и овозможи на компанијата да воспостави контрола над Бенгал, регион богат со природни ресурси и клучен за трговијата.
До крајот на 18 век, компанијата стана де факто владетел на големи делови од индискиот потконтинент. Нејзините претставници, познати како „службеници на компанијата“, честопати дејствуваа како регионални гувернери, носејќи закони, собирајќи даноци и администрирање на судскиот систем. Покрај тоа, компанијата ја поседуваше најголемата приватна армија во светот, со над 260.000 војници, што беше повеќе од бројот на војници во некои европски држави во тоа време.
Економска експлоатација
Источноиндиската компанија ја искористи својата моќ да ги искористи ресурсите на Индија до максимум. Таа воспостави монопол на трговијата со клучните стоки како што се памукот, чајот, опиумот и зачините, контролирајќи го производството, дистрибуцијата и продажбата на овие стоки. Во исто време, локалното население беше принудено да плаќа високи даноци, додека многу земјоделци беа принудени да одгледуваат комерцијални култури наместо храна за егзистенција.
Еден од најтрагичните примери за последиците од оваа експлоатација беше Големиот глад во Бенгал (1770-1773), во кој животот го загубија повеќе од 10 милиони луѓе. Гладот беше делумно предизвикан од екстремните временски услови, но дополнително беше влошен од политиките на компанијата, кои продолжија да собираат даноци и да извезуваат храна дури и среде хуманитарна катастрофа.
Воена моќ и колонијална експанзија
Покрај економските активности, компанијата беше главниот инструмент на британската колонијална експанзија. Нејзината приватна армија била користена не само за одбрана на комерцијални интереси, туку и за освојување територии и за сузбивање на бунтовите. На пример, компанијата одигра клучна улога во проширувањето на британското влијание во Југоисточна Азија, како и во опиумските војни против Кина во 19 век.
Еден од најпознатите примери за воените активности на компанијата беше Првата војна за независност на Индија во 1857 година, позната и како Индискиот бунт. Бунтот избувна поради незадоволството на локалното население од колонијалните правила и практики на компанијата. Иако револтот на крајот беше задушен, тој го означи крајот на доминацијата на компанијата над Индија.
Крајот на компанијата
По бунтот, британската влада одлучи да преземе директна контрола врз териториите со кои управува компанијата. Во 1858 година компанијата беше формално распуштена и нејзините функции беа префрлени на британската круна. Индија стана круна колонија, а ерата на Источноиндиската компанија заврши по повеќе од два века доминација.
Наследството на Источноиндиската компанија и денес е предмет на бројни контроверзии. Од една страна, компанијата беше пионер во глобалната трговија и корпоративното управување, поставувајќи ги темелите на модерниот капитализам. Од друга страна, нејзините активности оставија длабоки лузни во колонизираните општества, вклучувајќи сиромаштија, нееднаквост и уништување на локалните култури.
Приказната за Источноиндиската компанија не е само историски факт – таа е и предупредување за тоа како концентрацијата на економската и воената моќ може да има далекусежни последици. Во свет каде корпорациите сè повеќе влијаат врз политиката и општествата, приказната на оваа компанија останува релевантна како потсетник за моќ, алчност и одговорност.