Според повеќето закони во Европа и Соединетите Американски Држави, доколку на вашата сметка по грешка се уплатени средства, немате право да ги повлечете или да располагате со нив.
Иако најновите компјутери и софтверски решенија се користат во банкарскиот и финансискиот сектор, како и во глобалната берзанска трговија, често се случуваат грешки вредни десетици, па дури и стотици милиони долари.
Затоа, веста дека банкарскиот гигант Сантандер по грешка уплатил 176 милиони долари на околу 75.000 сметки не е изненадување за експертите. За да биде се „како на филм“, сопствениците на сметките добиле известувања за оваа неочекувана уплата на Божиќ. Банкарскиот компјутерски систем во Сантандер извршил многу трансакции двапати, така што сопствениците на сметки добивале двојна заработка, што исто така важи и за околу 2.000 сметки на компании. Дел од уплатите оделе на сметките на други банки, па враќањето на средствата од нив ќе биде многу покомплицирано. И додека многу сопственици на сметки се радуваа, многу други стравуваа дека тоа е хакерски напад или некој вид на кибер измама.
Ваквите „финансиски инциденти“ не само што не се ретки, туку за нив постојат низа правила во рамките на банкарскиот систем. Има и цел протокол според кој парите „платени по грешка“ се враќаат на вистинските сопственици. Системот B2RP (процес за наплата на банкарски грешки) го вклучува и методот на фактурирање и пренос на пари од сметка на сметка, дури и во различни банки, што пак може да биде во други земји, па дури и на други континенти.
Златарите како први банкари
Иако повеќето луѓе го поврзуваат модерниот банкарски систем со средината на 20 век, тој постои многу подолго. Во 17 век за првпат се појавуваат термините „банкарско штедење“ и „задолжителен депозит“. Богатите трговци, сопственици на плантажи и леарници за оружје низ Европа, а пред се во тогашна Англија, почнале да ги чуваат парите и златото кај златарите. Златарите често имале големи сефови и наплаќале одредена такса за чување злато и пари. Како потврда за задржаната сума, златарите издавале еден вид хартии од вредност. Тие важеле само на едно име, па депонираното злато или пари можело да ги повлече само тој што ги оставил. Со текот на времето, златарите почнаа да издаваат заеми во готовина, гарантирани со хартии од вредност на депозит, што беше првиот систем на модерни заеми и кредити во Европа.
Во следните децении, оваа практика создаде сосема нов вид на парична вредност – трговија со долгови. Банкарите, златарите и богатите трговци веќе не тргуваа и плаќаа само во готовина или злато, туку и самите со хартии од вредност. Голем дел од оваа почетна трговија со хартии од вредност беше контролирана од монархии, обично самиот крал или одредени лица, а имаше случаи на богати земјопоседници кои издаваа хартии од вредност, па дури и книжни пари со нивното име и слика.
Банката на Англија првпат издаде официјални банкноти во 1695 година. Во почетокот ваквите пари се пишувале рачно, а служеле како еден вид заем. До 1740 година, постоеле стандардни банкноти, во апоени од 20 до 1.000 фунти. Меѓутоа, ќе помине уште еден век, додека во 1855 година не започнало печатењето на „стандардни“ хартиени пари, кои може да ги користи секој во слободната трговија. Дотогаш веќе постоеше пазар за банкарски услуги – разни видови кредити, менувачници, како и првите чекови.
Со доаѓањето на индустриската револуција, банките почнаа да одобруваат „заеми за пареа“, бидејќи на повеќето индустријалци им беа потребни пари за купување парни машини или за изградба на фабрички хали. Од друга страна, зголемувањето на индустриската активност за прв пат во историјата доведе до создавање на „вишок вредност“, која повторно беше пренесена во банките како форма на гаранција или заштеда на граѓаните.
Индустриското производство доведе до голем пораст на меѓународната трговија, увозот и извозот, а банките почнаа да примаат депозити од други земји. Ова доведе до создавање на модерни девизни курсеви, така што банките ќе можат соодветно да ги менуваат парите. Раст на бројот на банки
Како што се зголемуваше бројот на индустриски субјекти, растеше и бројот на банките. Тогашните власти, се уште монархии во повеќето европски земји, иницираа создавање на централни банки, со цел да се подобри финансирањето на самите држави. Банката на Франција, основана во 1800 година, е првата модерна централна банка. САД ќе формираат Федерални резерви во 1914 година, по усвојувањето на Законот за Конгресот.
Водени од примерот на САД, како и поради зголеменото присуство на доларот во меѓународната трговија, другите земји основаат свои централни банки и сродни финансиски тела. Во 1920-тите и 1930-тите, повеќето земји веќе имаа такви монетарни институции – освен Бразил, кој нема да го стори тоа до 1945 година.
Брзата индустријализација по Втората светска војна и потребата за обнова на Европа разурната од војна, ќе го означат почетокот на модерното банкарство. Во осумдесетите, имаше „бум на берзата“, благодарение на дерегулацијата на финансиските пазари. Банките можеа да пристапат до пазарот на капитал на нови начини, често со купување помали банки или спојување капитал. Инвестициските банки често се спојуваа со комерцијални, па дури и брокерски куќи, што доведе до појава на „универзални банки“.
Замав на онлајн банкарски услуги
Основата на денешниот банкарски систем беше дадена во 1990-те со новото толкување на регулативите „Glass-Steagall“ и Законот за банкарство на САД. Овие регулативи се однесуваа на начинот на работа на комерцијалните и инвестициските банки, а нивната промена во 1999 година доведе до големи спојувања на банките во САД, како и во светот.
По 2000 година, појавата на онлајн трговијата даде нов поттик на електронските плаќања и услугите за онлајн банкарство. Појавата и брзиот раст на онлајн продавниците, како што се Amazon и eBay, исто така придонесе за појава на нови банкарски услуги, првенствено наменети за е-шопинг.
Колумнистот Братислав Дејановиќ вели дека банкарските апликации се многу корисни и широко распространети и во нашиот регион.
„За двете банки каде што сум клиент имам и апликации за паметни телефони. Во секое време можам да видам колку пари имам, дали ми „поминал“ чек и дали сум имал уплати. Често купувам во локални онлајн продавници, обично поради поголеми попусти отколку во „вистински“ продавници. За некои од купувањата имам дополнителни поволности доколку платам преку апликацијата или добијам поени од продавницата кои можам да ги искористам за следно купување“, објаснува Дејановиќ.
Тој додава дека пазарот во регионот не е ни приближно близок како во ЕУ и другите земји, но, од друга страна, големата конкуренција меѓу банките и трговците, како и релативно ниската куповна моќ на граѓаните, често ги принудува сите учесници да бидете „креативни“ што на крајот сепак најмногу ги погодува обичните луѓе.
Кога никој не одговара
Последната грешка во Сантандер нема да биде поправена толку брзо. Финансиските експерти сметаат дека ќе биде тешко да се дојде до дел од парите што отишле во други банки, особено ако имателите на сметките веќе ги подигнале тие износи. Некои од овие банки се и Barclays, HSBC, Natwest и Virgin Money.
Иако во соопштението за медиумите се наведува дека се работи за „техничка грешка“, во пракса тоа може да значи се – од технички дефект на компјутерот на операторот, преку пад на серверот, софтверска грешка, па дури и губење на базата на податоци. Секако, финансиските институции од оваа големина секојдневно прават бекап на безбедносните податоци, па уште помалку е јасно како настанала грешката. Експертите наведуваат и дека според повеќето закони кои важат во Европа и во САД, доколку по грешка ви биле уплатени пари на сметката, немате право да ги повлечете или да располагате со нив.
„Ако имате поголема сума на сметката и знаете дека парите не се ваши, немате право да ги трошите“, велат експертите.
Пред 15 години сопственичката на сметка во градот Блекбурн во Велика Британија „пронашла“ 130.000 фунти на сметката поради грешка во банка, по што ја подигнала целата сума и ја потрошила на скап мебел, патувања, а дел донирала на членовите на семејството. Лани, во февруари, повеќе од милион долари добила и жена од Луизијана во САД поради грешка во банкарскиот софтвер. Наместо 82 долари, банкарскиот софтвер „уплатил“ 1,2 милиони долари на сметката, а сопственичката на сметката ги подигнала сите пари, а после тоа купила куќа и нов автомобил, пренесува Ал Џазира Балканс.
